Rys historyczny - Wierzchowo
Pierwsze zapiski dotyczące wsi Wierzchowo pochodzą z około 1372 roku, kiedy to Krzyżacy wystawili nowy dokument dla wsi „Yirchow", która otrzymała 24 włóki ziemi.
Leżące opodal Wierzchowa , Mąkowo otrzymał już w 1323 roku rycerz Miłosz, który był panem na 10 włókach ziemi. Już w czasach polskich Z lustracji przeprowadzonej w 1565 roku (już pod panowaniem Polskim) wynika, że Wierzchowo było dużą wsią mającą 62 włóki z których 6 należało do sołtysa 4 do kościoła, 2 włóki były młynarskie, 6 włók użytkowano wspólnie natomiast na 44 włókach gospodarowało 22 chłopów. Oprócz płaconego czynszu chłopi zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny w folwarku starościńskim w Kołdowie.
Na rzece Dębnicy były 2 młyny, w których chłopi z okolic męli zboże. Późniejsza lustracja z 1624 roku mówi o 8 włókach młynarskich, 3 karczmarskich i l włóce wybranieckiej. Reszta stanu posiadania pozostała bez zmian. We wsi był kowal, który świadczył usługi ludności. W czas wojny chłopi wyprawiali jednego chłopa na wyprawę wojenną ( żołnierz piechoty wybranieckiej). Król Jan III Sobieski w 1676 roku potwierdził prawa sołeckie dwom sołtysom.
Kościół pod wezwaniem Św. Anny pobudowano około 1546 roku , świątynia była zbudowana z drewna. W okresie reformacji kościół pozostał w rękach katolików. Wizytacja biskupia z 1653 roku (okres potopu szwedzkiego) podaje, że tutejszy kościół był filią parafii w Jęcznikach. W XVIII w. z braku kapłanów - parafia w Jęcznikach została włączona do Debrzna ( formalnie ), ponieważ kościół był obsługiwany przez zakonników z pobliskiego Zamartego. W 1772 roku Wierzchowo weszło wraz z całym starostwem człuchowskim w skład państwa pruskiego.
W okresie napoleońskim przechodziły przez Wierzchowo oddziały gen. Kosińskiego maszerujące na Gdańsk. W 1813 roku wracające niedobitki „Wielkiej Armii" wojsk francuskich z wyprawy na Moskwę przy wlokły zarazę wyniku której zmarło wielu mieszkańców. Ożywienie gospodarcze wsi przyniosła budowa strategicznej linii kolejowej z Piły do Chojnic i dalej do Królewca. Powstały przystanki kolejowe w Bukowie i Wierzchowie Dworcu. Postanowieniem traktatu wersalskiego z 1919 roku, że znaczna część powiatu człuchowskiego i złotowskiego miały należeć do Polski. Niemcy uzyskali jednak zmianę tych postanowień i Wierzchowo pozostało po stronie niemieckiej.
Po 1920 roku przystąpiono do rozbudowy stacji kolejowej w Wierzchowie, ustalono komorę celną, pobudowano wiele budynków dla pracowników oraz połączono Wierzchowo linią kolejową przez Brzeźno do Człuchowa.
Mieszkańcy Wierzchowa zabiegali bezskutecznie o utworzenie samodzielnej parafii. Starania te zakończyły się pomyślnie w 1920 roku, kiedy to wytyczono nową granicę państwową polsko – niemiecką , a Wierzchowo znalazło się po stronie niemieckiej. .
W 1923 roku utworzono w Wierzchowie parafię w skład której weszły wsie Jęczniki i Bukowo. W 1927 roku pobudowano plebanię i rozpoczęto budowę nowego kościoła, którą ukończono w 1930 roku pod wezwaniem Matki Bożej Szkaplerznej. Pierwszym proboszczem został ks. Alojzy Wendę, który zmarł w 1952 roku. Po jego śmierci parafię przejęli księża salezjanie. Ludność wyznania ewangelickiego uczęszczała na nabożeństwa do Starego Gronowa, a od 1929 roku do zboru w Wierzchowie Dworcu.
Latem 1939 roku Niemcy skoncentrowali w tych okolicach 19 Korpus Pancerny gen.Guderiana, którego zadaniem było odcięcie Polski od Pomorza i okrążenie Armii Pomorze. Rankiem l września 1939 roku o około godz.4,00 wyrusza z Wierzchowa zamiast pociągu pośpiesznego Berlin - Ryga - niemiecki pociąg pancerny w celu zajęcia Chojnic i wyjścia na tyły wojsk polskich ( grupa Czersk ). Wykorzystując mglisty poranek przed pociągiem wyjechała uzbrojona drezyna, która przejechała o brzasku Chojnice i ruszyła w stronę Czerska. Pociąg pancerny dotarł do stacji Chojnice, a załoga próbowała opanować stację. Po chwilowym zaskoczeniu doszło do walk, a batalion polski rozpoczął skuteczną akcję. Do walki włączyła się polska artyleria. Ciężko uszkodzony pociąg wycofał się, a polska załoga broniła miasta do wieczora. Duża rolę odegrały tu baterie artylerii polskiej, które skutecznie ostrzeliwały natarcie niemieckie. Drezyna niemiecka, która przejechała stację została staranowana przez polską lokomotywę za miejscowością Rytel. Walki z niemieckim pociągiem pancernym są jednym z epizodów obrony polskiego Pomorza.
W okresie wojny na terenie powiatu człuchowskiego przebywało około 12 tysięcy polskich robotników na robotach przymusowych. W lutym 1945 roku okolice Wierzchowa i Dębnicy zostały zajęte przez 19 Armię Radziecką i ostrzeliwano z tych miejscowości Człuchów. W wyniku działań wojennych Wierzchowo wiele nie ucierpiało. W 1960 roku przystąpiono w Wierzchowie Dworcu do budowy szkoły podstawowej, a szkołę z jednym nauczycielem w Wierzchowie Wsi zlikwidowano. Długoletnim kierownikiem szkoły był pan Szlagowski, który pracował tu aż do emerytury.
W dawnych budynkach straży granicznej powstał Dom Dziecka, który został na przełomie lat 1977 - 80 znacznie rozbudowany z inicjatywy dyrektora Henryka Smaglińskiego.
Zródło: Adam Kisielowski - Z historycznej przeszłości wybranych miejscowosci Gminy Człuchów.
